Afrika tussen het Oosten en het Westen

Door Paul Soldan

Veel Afrikaanse staten zijn neutraal gebleven in de oorlog in Oekraïne. Met China en Rusland heeft het continent sinds enkele jaren partners die economische en politieke perspectieven beloven. Zuid-Afrika, waar binnenkort, in augustus, de BRICS-top plaatsvindt, heeft een leidende rol te spelen.

Zal Afrika erin slagen zijn eigen weg te gaan of zal het afglijden naar nieuwe afhankelijkheden?

Sinds de geopolitieke verschuiving als gevolg van het Oekraïneconflict staat Afrika weer in de internationale schijnwerpers. Belangrijke ministers en regeringsleiders uit Oost en West proberen het continent voor zich te winnen. De Duitse minister van Economische Zaken Robert Habeck reisde afgelopen december naar Namibië en Zuid-Afrika, zijn collega, minister van Buitenlandse Zaken Annalena Baerbock en haar Franse ambtgenoot Catherine Colonna reisden de maand daarop naar Ethiopië, terwijl de Amerikaanse minister van Financiën Janet Yellen Senegal, Zambia en Zuid-Afrika aandeed. De Franse president Emmanuel Macron bezocht eerder dit jaar Gabon, Angola, de Republiek Congo en de Democratische Republiek Congo.

De Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergei Lavrov bezocht dan weer Zuid-Afrika, Eswatini, Angola, Eritrea, Mali, Mauritanië en Soedan. Verleden jaar was hij al in Egypte, de Republiek Congo, Oeganda en Ethiopië geweest. Ook de nieuwe Chinese minister van Buitenlandse Zaken Qin Gang koos het Afrikaanse continent voor zijn eerste buitenlandse reis waar hij een bezoek bracht aan Ethiopië, Gabon, Angola, Benin en Egypte.

Jakkie Cilliers, politiek analist aan het Instituut voor Veiligheidsstudies in Zuid-Afrika, gaf als commentaar: “Afrika is een arena geworden voor concurrentie tussen wereldmachten. (…) Het is een enorm diplomatiek spel.“

Zuid-Afrika is een pionier in Afrika op het gebied van economie en technologische ontwikkeling en wordt sinds het einde van de apartheid beschouwd als een van de vlaggenschipdemocratieën op het continent. Met zijn enorme rijkdom aan grondstoffen zoals goud, platina, chromiet, titanium en steenkool is mijnbouw er een steunpilaar van de economie. De mineraalafzettingen zijn zo rijk dat Zuid-Afrika een van de belangrijkste mijnbouwnaties ter wereld zal blijven. Daarnaast zijn de petrochemische industrie, de auto-industrie, de landbouw, de dranken- en voedselindustrie en de toeristische sector belangrijk. De economische ontwikkeling stagneerde echter een aantal jaren geleden, waardoor het land nu op de derde plaats van de grootste economieën op het continent staat achter Nigeria en Egypte .

De rol van de BRICS

Om zijn diplomatieke en economische betrekkingen te diversifiëren, sloot Zuid-Afrika zich in 2011 aan bij de BRICS-associatie – tot dan toe een economisch blok van Brazilië, Rusland, India en China. Volgens een rapport van het South African Institute of Foreign Affairs (SAIIA) heeft het land er sindsdien steeds meer voor gepleit dat de BRICS-groep zich meer met Afrika gaat bezighouden. Als voorzitter voor dit jaar zal het ook gastheer zijn van de 15e BRICS-top in Durban in augustus.

 De BRICS wordt in het Westen steeds meer gezien als een “antiwesters blok” of “tegenmodel voor de G7“. Volgens Fyodor Lukyanov, hoofdredacteur van het tijdschrift Russia in Global Affairs, is de associatie echter niet uit op een confrontatie. Het doel is niet om het Westen tegen te werken, maar om het te omzeilen.

De voorbeelden hiervan worden steeds talrijker: China en Brazilië kwamen in maart overeen om hun handelstransacties in hun eigen valuta te voeren en niet langer in Amerikaanse dollars. Na het bevriezen van de Russische dollarreserves – wat veel landen als een waarschuwing begrepen hebben – is het de bedoeling om de afhankelijkheid van de VS te verminderen.

Daarnaast is de ontwikkeling van een gemeenschappelijke BRICS-munt gepland, waardoor de dominantie van de dollar als wereldreservemunt nog meer gevaar loopt. Volgens de plaatsvervangend voorzitter van de Russische Doema Alexander Babakov is de presentatie van de nieuwe munt gepland voor de BRICS-top van dit jaar in Zuid-Afrika. Waarschijnlijk zal de geplande valuta niet alleen worden gekoppeld aan de waarde van goud, maar ook aan “andere productgroepen zoals zeldzame aardmetalen of landbouwgrond“. De New Development Bank, opgericht in 2014, zou in deze context een belangrijke rol kunnen spelen, niet alleen als alternatief voor de Wereldbank en het IMF, maar ook als verrekenkamer voor de geplande munt.

Volgens Günther Maihold, adjunct-directeur van het Duitse Instituut voor Internationale en Veiligheidsaangelegenheden, gebruikt China de BRICS voor zijn wereldwijde politieke ambities, India en Brazilië daarentegen willen zich “tussen de werelden bewegen” en “vanuit een situatie van afstand de beste opties voor hun nationale ontwikkeling realiseren“, net als Zuid-Afrika. Als eerste Afrikaanse lid heeft het tot nu toe de belangen van het continent behartigd en heeft het volgens Lukyanov “de natuurlijke taak” om “de Afrikaanse agenda in deze groep te bevorderen“. Op deze manier fungeert het als rolmodel en aanspreekpunt voor andere Afrikaanse landen.

De Zuid-Afrikaanse minister van Buitenlandse Zaken Naledi Pandor zei in maart dat er wereldwijd “enorme belangstelling” was voor de BRICS. Ze zei dat ze al twaalf lidmaatschapsaanvragen op haar bureau had liggen, waaronder die van Egypte, Algerije, Nigeria, Argentinië, Mexico, Saudi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten. Naar verwachting zullen Egypte, Argentinië, Saudi-Arabië, Iran en Turkije dit jaar toetreden tot de BRICS+, de naam van de aanstaande uitbreiding. Andere Afrikaanse kandidaten zijn Senegal, Zimbabwe en Soedan.

Samenwerking binnen de BRICS vindt ook deels plaats op militair niveau. In februari organiseerde Zuid-Afrika gezamenlijke manoeuvres met Rusland en China voor zijn eigen kust. EU-commissaris voor Buitenlandse Zaken Josep Borrell was daarom “ernstig bezorgd“. Woordvoerder Karine Jean-Pierre van het Witte Huis liet ook weten “bezorgd” te zijn over de gezamenlijke militaire oefeningen. De Zuid-Afrikaanse oppositiepartij Democratic Alliance (DA) had ook kritiek op de manoeuvres en zei dat het liet zien dat het land niet neutraal bleef in het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Minister van Buitenlandse Zaken Pandor benadrukte daarentegen tijdens een bezoek aan haar Russische collega Lavrov: “Alle landen houden militaire oefeningen met hun vrienden“. Naar verluidt werd tijdens de marineoefeningen ook de Russische hypersonische raket Zircon getest.

Rusland in Afrika

Rusland is al jaren de belangrijkste wapeneleverancier naar Afrika. In de periode van 2018 tot 2022 kwam ongeveer 40 procent van de wapenimport uit Rusland. De belangrijkste kopers waren de Noord-Afrikaanse staten, plus in de sub-Sahara regio Angola, Nigeria en Mali.

Rusland is ook een van de grootste exporteurs van graan. Ongeveer 30 procent van de Afrikaanse graanimport komt uit Rusland, 95 procent daarvan is tarwe, met een waarde van 3,3 miljard dollar bij de laatste telling. Van deze import gaat 80 procent naar Noord-Afrika (Algerije, Egypte, Libië, Marokko en Tunesië) en naar Nigeria, Ethiopië, Soedan en Zuid-Afrika. Vooral d Noord-Afrikaanse landen zijn afhankelijk van de Russische graanimport.

                    Rusland is al jaren de belangrijkste wapenleverancier van Afrika

Russische kunstmest is ook zeer blelangrijk voor veel Afrikaanse landen. Met het oog op het wereldwijde tekort aan kunstmest en de stijgende prijzen sinds 2020, had het Russische chemische bedrijf Uralchem-Uralkali vorig jaar aangekondigt dat het 260.000 ton kunstmest zou doneren aan de Afrikaanse landen die het meest bedreigd worden door voedseltekorten. De eerste zending van 20.000 ton kwam in februari aan in Malawi.

De Russische economische betrekkingen met Afrika verdiepen zich tegenwoordig ook in de energiesector. Zo wordt momenteel de eerste Egyptische kerncentrale gebouwd door het Russische staatskernergiebedrijf Rosatom, dat nog 17 andere Afrikaanse samenwerkingsovereenkomsten heeft getekend, waaronder met Ethiopië, Nigeria, Rwanda en Zambia.

Formele diplomatieke betrekkingen met Zuid-Afrika, dat samen met de Noord-Afrikaanse staten van strategisch belang is voor Rusland, werden pas in 1992 hervat nadat ze in 1956 waren opgeschort. Volgens het SAIIA-rapport luidden bezoeken aan Rusland van toenmalig vicepresident Thabo Mbeki in 1998 en president Nelson Mandela in 1999 uiteindelijk een nieuwe fase in de betrekkingen tussen de twee landen in. Onder president Jacob Zuma (2009 tot 2018) werd de uitwisseling nog hechter. Beide landen sloten overeenkomsten op het gebied van landbouw, defensie, onderwijs, wetenschap en technologie, visserij, mijnbouw, transport, kunst en cultuur, en in 2014 op het gebied van energie – de bouw van maximaal acht kerncentrales werd overeengekomen. Deze overeenkomst werd echter opgeschort door het Zuid-Afrikaanse Grondwettelijk Hof en voorlopig stopgezet door de huidige president, Cyril Ramaphosa.

Hoewel de betrekkingen onder Ramaphosa minder intensief lijken te zijn dan onder Zuma, zijn de respectievelijke regeringspartijen verenigd door het verlangen naar een multipolaire wereld. In oktober 2013 ondertekenden het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) en Verenigd Rusland, de meerderheidspartij die Vladimir Poetin steunt, een memorandum van overeenstemming over de uitvoering ervan.

China in Afrika

Om de 25e verjaardag van het aanknopen van diplomatieke betrekkingen tussen de Republiek Zuid-Afrika en de Volksrepubliek China te vieren, gaf de Zuid-Afrikaanse regering op nieuwjaarsdag van dit jaar een verklaring vrij waarin stond dat de bilaterale betrekkingen nu “zijn uitgegroeid tot een alomvattend strategisch partnerschap“. China steunt Zuid-Afrika bij de “verwezenlijking van zijn nationale ontwikkelingsdoelen” en bevordert ook de “brede sociaaleconomische doelen” van het hele continent. Om het strategisch partnerschap te herbevestigen werd daarom door beide naties een nieuw “10-jaren strategisch programma voor samenwerking” gelanceerd.

De Chinese ambassadeur in Zuid-Afrika, Chen Xiaodong, bevestigde de groeiende banden. China en Zuid-Afrika hebben altijd echt multilateralisme gepraktiseerd en gewerkt aan eerlijkheid en rechtvaardigheid in de wereld, zei hij. Chinese bedrijven hebben 400.000 banen gecreëerd in Zuid-Afrika en de komende drie jaar komen daar nog eens 20.000 bij. Voor de betrekkingen tussen China en heel Afrika is de samenwerking tussen Beijing en Pretoria baanbrekend en een “voorbeeld van solidariteit en samenwerking tussen ontwikkelingslanden“.

In de toekomst zal de samenwerking verder worden uitgebreid op verschillende gebieden zoals hernieuwbare energie, slimme steden, de digitale economie, e-commerce en 5G-technologie. Wat dat laatste betreft is China al aanwezig in grote delen van Afrika. In Zuid-Afrika en Zambia heeft China al 5G opgezet en het test de technologie ook in nog meer dan 20 Afrikaanse landen.

China is verreweg de grootste handelspartner van Zuid-Afrika; omgekeerd is Zuid-Afrika de belangrijkste handelspartner voor China in Afrika. In 2021 ging er voor 105,9 miljard dollar aan goederen naar China, voornamelijk landbouwproducten, maar ook aardolie en belangrijke mineralen – onder andere platina, zilver, diamanten en lood worden uit Zuid-Afrika geïmporteerd. Tegen 2025 zal de Chinese import van Afrikaanse producten naar verwachting stijgen tot een waarde van 300 miljard dollar. China exporteert daarentegen vooral elektronica en huishoudelijke apparaten, kleding en technologische producten.

Afrika maakt ook deel uit van de “Nieuwe Zijderoute” of het “Belt and Road Initiative” (BRI), waarvoor China al vele jaren enorme infrastructuurprojecten uitvoert. Het BRI richt zich vooral op de aanleg van weg-, spoor- en luchtverbindingen. Naast de aanleg van deze (intercontinentale) transportroutes omvatten China’s infrastructuurprojecten in Afrika ook energieprojecten zoals de bouw en financiering van waterkrachtcentrales in Kameroen en Oeganda, olie- en gaspijpleidingen in Oeganda/Tanzania en Ethiopië/Djibouti, en de aanleg van industriezones in Egypte en Ethiopië. Ook de bouw en modernisering van complete havens maakt deel uit van deze infrastructuurprojecten. In de Hoorn van Afrika heeft China bijvoorbeeld in 2018 de overslaghaven in het kleine land Djibouti gemoderniseerd, uitgerust met Chinese technologie en een vrijhandelszone van 48 vierkante kilometer geopend.

Zuid-Afrika maakt sinds 2015 deel uit van de BRI. De Zuid-Afrikaanse ambassadeur in China, Siyabonga Cyprian Cwele, zei dat sinds Zuid-Afrika zich heeft aangesloten bij de BRI, de infrastructuur van Zuid-Afrika sterk is verbeterd en dat deze projecten een belangrijke rol spelen bij het versterken van de banden van Zuid-Afrika met andere landen en bij de ontwikkeling van de Afrikaanse continentale vrijhandelszone.

Westerse kritiek op de betrokkenheid van China en Rusland in Afrika

De activiteiten van China in Afrika worden vaak bekritiseerd in de westerse media. Het land zou het Afrikaanse continent alleen maar uitbuiten, het beschouwen als een bron van grondstoffen en een goedkope werkplaats, en Afrika met zijn strategie van “leningen tegen grondstoffen” overmatig in de schulden steken om uiteindelijk invloed en controle over het continent te krijgen. In sommige gevallen zou er sprake zijn van neokoloniale structuren.

Zelfs als de kritiek op China’s betrokkenheid bij Afrika terecht is, “kunnen positieve effecten niet worden ontkend“, zegt Sandra Tjong, redacteur van het internationale katholieke missieagentschap Missio. De nieuw gecreëerde infrastructuur stelt Afrikaanse landen in staat om de intercontinentale handel uit te breiden en zich zo onafhankelijker te ontwikkelen. Als gevolg daarvan tonen andere landen zoals Turkije en India ook meer interesse om in Afrika te investeren, waardoor Afrika minder afhankelijk wordt van het Westen.

De waardecreatie is echter niet significant verbeterd, zelfs niet met Chinese betrokkenheid, zegt Philipp Gieg, een politicoloog aan de Universiteit van Würzburg. In de regel importeert China onbewerkte Afrikaanse grondstoffen om de bewerkte producten vervolgens weer te exporteren. De overdracht van technologie blijft ook laag. Tot nu toe is de nieuwe infrastructuur voornamelijk gebouwd door Chinese technologie en arbeiders, maar dit begint sinds kort te veranderen.

De beschuldiging dat China Afrika naar een te grote schuldenlast leidt, is niet onterecht. Volgens Robert Kappel, emeritus hoogleraar economie aan de Universiteit van Leipzig, verstrekt Beijing vaak leningen aan kapitaalarme landen voor bouwprojecten, die vervolgens direct worden terugbetaald met grondstofleveringen. Het kan moeilijk worden voor de landen als de wereldmarktprijzen voor deze grondstoffen dalen en de schulden oplopen. Volgens Kappel hebben de investeringen van China de schulden van Afrikaanse staten aanzienlijk verhoogd – waardoor er nog steeds een kloof is tussen de publiek-private investeringen en de behoefte aan infrastructuurfinanciering in Afrika ten zuiden van de Sahara. Maar de Chinese geldschieters hebben ook al leningen opgeschort, heronderhandeld of zelfs geannuleerd.

       De "grote broer" houding van het Westen ergert veel Afrikaanse staten

Volgens Justin Siocha, een Keniaan die gespecialiseerd is in Chinese economische hulp, waarderen veel landen het dat China zich niet bemoeit met binnenlandse aangelegenheden, in tegenstelling tot de “grote broer” houding van het Westen. In contrast met de structurele aanpassingsprogramma’s van het IMF gelooft Beijing “dat je meer vooruitgang boekt door ‘constructieve betrokkenheid’ en diplomatie dan door embargo’s en sancties“, zegt Deborah Bräutigam, directeur van het China-Africa Research Initiative aan de Johns Hopkins University. Constructieve betrokkenheid vereist “een houding van respect“.

China’s betrokkenheid is vooral gericht op het uitbreiden van zijn invloedssferen en economische activiteiten, of het nu gaat om voormalige despoten als Omar al-Bashir (Soedan) of Robert Mugabe (Zimbabwe), of om landbouwontwikkelingsleningen ter versterking van de voedselautonomie in Nigeria. China heeft geen politiek-ideologische oriëntatie zoals het Westen, maar handelt zeer opportunistisch en heeft er geen moeite mee om zijn strategie aan te passen als de wind draait – of, zoals de voormalige Chinese viceminister van Buitenlandse Zaken Zhou Wenzhong zei: “business is business“.

Naast China krijgt ook Rusland regelmatig kritiek op zijn Afrikaanse betrokkenheid. Het engagement van Rusland is volgens deze critici gericht op het voeren van een media- en informatieoorlog tegen het Westen, het uitbreiden van de wapenexport en militaire diensten en het voeren van een destabiliseringsbeleid. Volgens Katharina Döring, een geopolitiek expert van het Stockholm Institute for Baltic and East European Studies, is de toenemende Russische samenwerking vooral zorgwekkend met autoritaire regimes in Afrika. Als de zogenaamde “Big Man” is Poetin een rolmodel voor veel staatsleiders ““over hoe men zich politiek in de top kan handhaven”, zegt Döring. Bovendien is samenwerking met autoritaire staatsleiders gemakkelijker omdat er minder of geen structuren van een rechtstaat zijn die moeten worden nageleefd. Tegelijkertijd betekenden de relaties met Rusland echter vooral een diversificatie van de buitenlandse betrekkingen voor de Afrikaanse landen, omdat veel staten nog bezig waren zich internationaal te profileren.

De rol van de Wagnergroep

Wat betreft de beschuldigingen tegen Rusland is de huurlingengroep Wagner waarschijnlijk de meest controversiële kwestie. Omdat de Wagnerorganisatie als privébedrijf opereert, kan de Russische regering altijd de betrokkenheid bij haar operaties ontkennen. De ontkenning van staatsbetrokkenheid is nu echter ongeloofwaardig. In Mali bijvoorbeeld beëindigde de militaire regering die in augustus 2020 aan de macht kwam, in het voorjaar van 2022 de antiterreursamenwerking met Frankrijk en de EU en begon in plaats daarvan te werken met Russische huurlingen van de Wagnerorganisatie. Lavrov bevestigde de aanwezigheid, maar benadrukte tegelijkertijd dat er geen banden waren met het Kremlin. Sindsdien is echter waargenomen dat het land zich steeds meer in een pro-Russische richting beweegt.

In Afrika is de Wagnergroeo aanwezig in Soedan, de Centraal-Afrikaanse Republiek (CAR), Libië en Mali. Officieel organiseert de Wagnergroep militaire trainingsoefeningen uit in deze landen, geeft advies en persoonlijke beveiliging en ondersteunt deze landen in de strijd tegen antiregeringskrachten. Het bedrijf wordt echter regelmatig beschuldigd van ernstige mensenrechtenschendingen, bijvoorbeeld in Mali en de CAR. Wagner zou ook destabilisering in de operatiegebieden veroorzaken, legt Döring uit. De veiligheidssituatie was echter meestal al zeer instabiel voordat Wagner de opdracht kreeg van de betreffende regeringen. Grondstofconcessies, waaronder voor zeldzame aardmetalen, edelmetalen en tropisch hout, zouden vaak een rol spelen als beloning voor de diensten van de groep.

Rusland kan niet concurreren met het investeringsvolume van China, Europa en de VS. Toegang tot grondstoffen kan enerzijds gericht zijn op mogelijke controle over concurrenten – Rusland is tenslotte zelf een grondstoffenexporteur – en anderzijds politieke druk op Europa mogelijk maken. Geostrategische toegang tot de Rode Zee en de Middellandse Zee is eveneens belangrijk. En last but not least heeft het Afrikaanse continent 54 van de 193 stemmen in de Algemene Vergadering van de VN. Vooral bij de recente VN-resoluties over het Oekraïneconflict had het Kremlin er veel belang bij om door zoveel mogelijk Afrikaanse landen gesteund te worden.

Afrika en het conflict in Oekraïne: druk vanuit de Verenigde Staten

Tot nu toe heeft geen enkel Afrikaans land de sancties toegepast die het Westen tegen Rusland heeft ingesteld. Veel staten hebben er geen belang bij om meegesleurd te worden in een buiten-Afrikaanse proxyoorlog en vinden de eenzijdige beschuldiging aan het adres van Rusland oneerlijk.

De Zuid-Afrikaanse president Ramaphosa verklaarde onlangs voor het binnenlandse parlement: “De oorlog had voorkomen kunnen worden als de NAVO gehoor had gegeven aan de waarschuwingen van haar eigen leiders en functionarissen over de jaren heen dat haar uitbreiding naar het oosten zou leiden tot meer instabiliteit in de regio, in plaats van minder.“

Bij de meest recente VN-resoluties tegen Rusland (2 maart 2022 / 12 oktober 2022 / 23 februari 2023) kwam een groot deel van degenen die niet “ja” stemden, d.w.z. “nee” stemden, zich onthielden of niet aan de stemming deelnamen, uit Afrika – telkens bijna 50 procent. De intra-Afrikaanse verhouding tussen “ja“- en “nee“-stemmen was stabiel en bedroeg telkens ongeveer 55 tegen 45 procent. Zuid-Afrika onthield zich in alle gevallen van stemming.

Vooral de houding van Zuid-Afrika leek het Westen zorgen te baren – enerzijds als lid van BRICS en zijn pionierspositie binnen Afrika, en anderzijds omdat het tot dan toe werd beschouwd als een nauwe bondgenoot van het Westen, aldus Olayinka Ajala, docent politiek en internationale betrekkingen aan de Leeds Beckett University. De Amerikaanse president Joe Biden bezocht Zuid-Afrika in september 2022 om het land over te halen zijn standpunt te wijzigen en Rusland te veroordelen, maar dat mocht niet baten. Ramaphosa verklaarde toen publiekelijk op de bijeenkomst van de BRICS-ministers van Buitenlandse Zaken dat zijn land onder druk was gezet om een “zeer vijandige houding ten opzichte van Rusland” aan te nemen.

Maar Zuid-Afrika was niet het enige land dat last had van deze poging tot beïnvloeding. Tijdens een bezoek aan Oeganda in augustus 2022 waarschuwde de Amerikaanse ambassadeur bij de VN, Linda Thomas-Greenfield, Afrikaanse staten ervoor om zich in te laten met Rusland. Ze zei dat het mogelijk was dat er dan “actie zou worden ondernomen” tegen zo’n land. Hoe explosief de neutrale houding van Afrika voor de VS is, blijkt ook uit de poging om de landen op juridisch niveau onder druk te zetten met de “Countering Malign Russian Activities in Africa Act“. Deze wet, aangenomen op 27 april 2022, is bedoeld om Afrikaanse regeringen die samenwerken met Rusland te sanctioneren – vooral wanneer de belangen van de VS worden geschonden, aldus Ajala. Met deze wet zouden de VS proberen hun macht te gebruiken om Afrika te domineren en Afrikaanse staten aan hun kant te dwingen.

Gebrek aan respect

Hoewel hijzelf niet waarschuwde, uitte EU-commisaris voor Buitenlandse Zaken Josep Borrell onlangs ook zijn minachting voor de houding van de Afrikaanse bevolking ten opzichte van Rusland: “Ik zag op tv deze jonge Afrikanen in de straten van Bamako [hoofdstad van Mali] borden omhoog houden met de tekst: ‘Dank je, Poetin! Je hebt de Donbass gered en nu ga je ons redden.’ Dat is echt schokkend. Nou, je kunt ervan uitgaan dat deze mensen niet weten waar de Donbass ligt – misschien weten ze niet eens wie Poetin is.“

Daarnaast zorgde een andere opmerking van Borrell tijdens een evenement in België in oktober 2022 voor opschudding, vooral vanwege de “koloniale racistische ondertoon“: “Europa is een tuin – we hebben een tuin aangelegd. Alles werkt goed. Het is de beste combinatie van politieke vrijheid, economische welvaart en sociale cohesie die de mensheid ooit heeft gebouwd. (…) De rest van de wereld (…) is niet bepaald een tuin. De rest van de wereld, het grootste deel van de rest van de wereld is een jungle. En de jungle kan de tuin binnendringen, daarom moeten tuiniers er goed voor zorgen.“

Het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken beging eerder dit jaar ook een grove misstap toen het een respectloze houding ten opzichte van Afrika openbaarde met een tweet van hun Engelstalige Twitteraccount. Het bericht, dat verwees naar een bezoek van de Russische minister van Buitenlandse Zaken aan Afrika, zei dat Lavrov niet in Afrika was “om luipaarden te zien, maar om botweg te beweren dat de partners van Oekraïne ‘alles wat Russisch is willen vernietigen“.

De woordvoerder van de voorzitter van de Commissie van de Afrikaanse Unie (AU), Ebba Kalondo, vroeg vervolgens in een tegenyweet of de mensen en dieren van Afrika een grap waren voor de Duitse regering. Andere commentaren bekritiseerden ook de opvatting dat Afrika slechts een safarigebied zou zijn. Even later antwoordde het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken: “Begrepen & sorry. We waarderen onze Afrikaanse partners“, ze hadden niemand willen beledigen. Kalondo’s reactie was: “Verontschuldig je niet. Wees gewoon voorzichtig. En respecteer ons zoals wij jullie respecteren.”

In de context van het conflict in Oekraïne is het ook belangrijk om de discriminatie en het racisme te noemen waar Afrikaanse studenten mee te maken kregen. Zo werden kort na het begin van de oorlog in Lviv mensen met een donkere huidskleur geweigerd bij het instappen in een trein, terwijl Oekraïners wel mochten instappen. Verschillende jonge Afrikanen werden naar verluidt zelfs een wagon uitgezet. In een reactie verklarde de AU: “Als Afrikanen inderdaad anders worden behandeld, is dat schokkend racistisch en een schending van het internationaal recht.” Tot de invasie van Rusland studeerden er ongeveer 75.000 buitenlanders in Oekraïne, daarvan waren bijna een kwart afkomstig uit Afrika.

De politiek van twee maten en twee gewichten

Het meten met twee maten en twee gewichten, vooral met betrekking tot het conflict in Oekraïne, is onlangs openlijk bekritiseerd door verschillende Afrikaanse politici. Op het Internationale Forum voor Vrede en Veiligheid in Dakar, Senegal, in oktober 2022, had Macky Sall, president van Senegal en waarnemend voorzitter van de AU, een bewering van de Franse Europarlementariër Chrysoula Zacharopoulou tegengesproken dat Afrika “niet tegen Oekraïne” was en “niet ongevoelig voor de situatie daar“. Veel Afrikanen hebben echter het gevoel dat hun eigen problemen, zoals veiligheid, economie of gezondheid, worden genegeerd. “Afrikanen zeggen dat Afrika permanent wordt aangevallen door terrorisme, terwijl er oorlog is in Oekraïne. (…) We leven niet meer in koloniale tijden.” Zacharopoulou had het forum verteld dat de Russische invasie “een existentiële bedreiging was voor de stabiliteit en integriteit van ons continent“. “Daarom verwachten we solidariteit van Afrika.“

De voormalige Nigeriaanse president Mahamadou Issoufou zei dat het schokkend was voor Afrikanen om te zien hoeveel miljarden er in Oekraïne waren gestoken. Daarentegen, vertelde hij, was het voor de G5 Sahel (een Sahel strijdmacht tegen jihadisme) veel moeilijker geweest om 400 miljoen dollar bij elkaar te krijgen. De Malinese minister van Buitenlandse Zaken Abdoulaye Diop was het eens met Issoufou: “Voor Oekraïne, waar ze Afrika vroegen om een standpunt in te nemen, haalden ze meer dan acht miljard [dollar] op in slechts een paar dagen. (…) Dit is een beleid van meten met twee maten en twee gewichten.“

Wat betreft de beschuldigingen aan het adres van Rusland dat het Afrika destabiliseert, zouden de onthullingen van de Amerikaanse journalist Nick Turse de zaken op zijn minst in perspectief moeten plaatsen. Volgens Turse hebben in de VS opgeleide Afrikaanse officieren alleen al in de afgelopen anderhalf jaar zeven staatsgrepen en pogingen tot staatsgreep in Afrika gevoerd. Sinds 2008 zijn er minstens negen couppogingen geweest, waarvan er alleen al in vijf West-Afrikaanse landen minstens acht succesvol waren: drie keer in zowel Burkina Faso en Mali, en één keer in Guinee, Gambia en Mauritanië. “De training en ondersteuning van de VS voor de regio wordt geleverd door het Ministerie van Buitenlandse Zaken en het Africa Command, een divisie van het Ministerie van Defensie die verantwoordelijk is voor militaire operaties op het hele continent,” zei Turse. Tijdens een verhitte hoorzitting eind maart gaf de Amerikaanse commandant van Africa Command, generaal Michael Langley, tegenover congreslid Matt Gaetz de training van de betrokken officieren toe.

Het blokkeren door het Westen van onafhankelijke Afrikaanse ontwikkelingsprojecten zodra ze tegen de Westerse belangen ingaan, stuit ook op steeds meer weerstand. Zo uitte de EU in een resolutie van 15 september 2022 kritiek op een grootschalig project tussen Oeganda en Tanzania. Het project, genaamd East African Crude Oil Pipeline (EACOP), voorziet in de aanleg van een oliepijpleiding van het productiegebied in het westen van Oeganda naar een exporthaven aan de oostkust van Tanzania. De eigendomsrechten van het grootschalige project worden gedeeld door de twee Oost-Afrikaanse staten, het Chinese staatsbedrijf China National Offshore Oil en de Franse oliemaatschappij Total. Laatstgenoemde is de grootste aandeelhouder en staat nu onder toenemende druk om zich terug te trekken uit het project vanwege vermeende mensenrechtenschendingen en voorspelde negatieve gevolgen voor het milieu.

Thomas Tayebwa, plaatsvervangend voorzitter van de Oegandese Nationale Vergadering, merkte op dat deze eis “het hoogste niveau van neokolonialisme en imperialisme tegen de soevereiniteit van Oeganda en Tanzania vertegenwoordigt“. De Oegandese president Yoweri Musevini verklaarde: “We kunnen niet tegen arrogantie. (…) Het project zal worden uitgevoerd zoals gepland.“

Een nieuwe zelfverzekerde houding

Volgens Jérémy Lissouba, parlementslid in de Republiek Congo, is het juist deze “langdurige paternalistische en dissonante houding van Europa” die Afrika niet langer bereid is te accepteren. “Rusland, China en anderen, die zeker niet vrij zijn van verwijten, grijpen alleen de kansen die zich voordoen.“

Daarbij behandelen de twee grootmachten Afrikaanse naties met respect en behandelen ze hen als gelijkwaardige partners, wat veel beter aanslaat op het continent dan de neerbuigende behandeling van het Westen. Een voorbeeld is de 2e Rusland-Afrika Internationale Parlementaire Conferentie in een Multipolaire Wereld, die op 20 maart 2023 in Moskou plaatsvond.

Poetin verwelkomde de deelnemers op waarderende toon en wees op het belang van het evenement, ook ter voorbereiding op de Rusland-Afrika top in Sint-Petersburg in juli. Hij benadrukte dat samenwerking met Afrikaanse staten een van de onveranderlijke prioriteiten van het Russische buitenlandse beleid is en dat hij er zeker van is dat Afrika een leidende rol zal spelen bij het vormgeven van een multipolaire wereldorde. Hij vertelde hoe de Russische Federatie Afrikaanse naties altijd heeft gesteund in de strijd tegen kolonialisme, racisme en apartheid en nu verschillende landen helpt om te groeien en hun soevereiniteit te beschermen.

Dit vond bijval bij de afgevaardigden. Nosiviwe Mapisa-Nqakula, voorzitter van de Nationale Parlementaire Vergadering van Zuid-Afrika, zei in haar toespraak: “Een multipolaire wereld betekent simpelweg dat de macht niet wordt gedomineerd door één land, maar wordt verdeeld over meerdere landen. Voorstanders van deze visie stellen dat de wereld moet evolueren naar een multipolaire orde waarin verschillende machtscentra een evenwicht vormen. (…) De mate van multipolariteit blijft onzeker. Wat wel zeker is, is dat de oude orde, en daarmee de unipolaire wereld, niet zal eindigen zonder dat de machthebbers extreme maatregelen nemen om aan de macht te blijven, te domineren en ons te blijven verdelen. (…) Afrika heeft een eerlijke, evenwichtige partner nodig om het te steunen.“

De kwestie van het kolonialisme stond ook hoog op de agenda van de deelnemers. Léonard She Okitundu (Democratische Republiek Congo) benadrukte dat Rusland een heel belangrijk land is voor het Afrikaanse continent. “Vooral omdat Rusland betrokken was bij de dekolonisatie van Afrika.” Salah Eddine Tiaru (Algerije) zei dat Rusland nooit een Afrikaans of ander land had gekoloniseerd, wat een “mijlpaal was in onze betrouwbare betrekkingen met Rusland.” Edson Rugumayo (Oeganda) zei: “Als we naar Rusland kijken, zien we vrienden. Maar als we naar de meeste westerse landen kijken, worden we ons bewust van de wonden die jaren geleden zijn geslagen: Slavernij en alle koloniale problemen die we hebben en die we zelf niet kunnen oplossen.“

Robert Capopusi (Benin) benadrukte: “Nu heeft het Westen al zijn maskers laten vallen en predikt het neokolonialisme met zijn niet-gouvernementele organisaties, militaire bases, corruptie en culturele inmenging. Deze hegemonie wordt inderdaad steeds duidelijker. Maar tegen dit beleid van het Westen hebben we andere partners (…) die ons willen helpen in de strijd tegen het neokolonialisme. (…) Wij willen een multipolaire wereld! We willen dat Afrika, Rusland, China, India, Iran en andere landen zich verzetten en het Westerse kolonialisme effectief bestrijden.“

Soms probeerden westerse leiders zich ook over te geven aan “uitbundige retoriek“, zoals Lissouba uitweidde. De Franse leider Emmanuel Macron, bijvoorbeeld, sprak van een “nieuw begin” en “grote nederigheid” ten opzichte van Afrika voor zijn laatste reis naar Afrika in maart 2023, maar dit weerhield hem er niet van om de president van de Democratische Republiek Congo, Félix Tshisekedi, de les te spellen over persvrijheid in een gezamenlijke openbare verklaring.

Tshisekedi pikte dit echter niet en berispte zijn Franse tegenhanger: “Wat ik je duidelijk wilde maken is dat dit ook moet veranderen in de manier waarop we met Frankrijk en Europa samenwerken. Jullie moeten ons gaan respecteren en op een andere manier naar Afrika gaan kijken en ophouden ons met deze neerbuigende houding te behandelen, alsof jullie altijd weten wat goed is en wij niet.“

Toen Macron reageerde door te zeggen dat als een Franse journalist een uitspraak doet die niet in lijn is met de Franse regeringdit niet vermengd moet worden, onderbrak Tshisekedi hem en zei: “Mijnheer de president, ik verwees niet naar een journalist. Ik verwijs naar de uitspraken van de Franse minister van Buitenlandse Zaken – Le Drian, uw minister van Buitenlandse Zaken …“

Tsjaad deinsde onlangs ook niet lang terug en zette in april 2023 de Duitse ambassadeur het land uit vanwege zijn “onbeschofte houding” en “gebrek aan respect voor diplomatieke gebruiken“. De president van Namibië, Hage Geingob, had al eerder, in november 2018, de Duitse Bondsdagvoorzitter Norbert Lammert nadrukkelijk het zwijgen opgelegd toen deze zinspeelde op het feit dat er vier keer zoveel Chinezen als Duitsers in Namibië woonden, reageerde op een vergelijkbare resolute manier: “Wat is je probleem daarmee? (…) Je hebt het over Chinezen (…) We laten Duitsers hierheen komen zonder visum – een rode loper – terwijl onze mensen in Duitsland worden lastiggevallen. Zelfs mensen met diplomatieke paspoorten. Dus waarom de Chinezen? Praat over de Duitsers – hoe jullie ons behandelen. (…) Wij weten hoe we ons eigen land moeten besturen. Jullie hoeven geen medelijden met ons te hebben!“

Vooruitblik

Het feit dat geen enkel Afrikaans land zich heeft aangesloten bij de sancties tegen Rusland, dat Afrika een overwegend neutrale houding heeft aangenomen in het conflict en dat er bovendien door sommige regeringen schuld wordt toegeschreven aan de VS en de NAVO, heeft het Westen relatief onverwacht geraakt, zegt de Amerikaanse journalist Ted Snider. Jérémy Lissouba geeft aan dat veel Afrikaanse landen de oorlog hebben veroordeeld, maar niet Rusland.

Door de druk op te voeren om Afrika aan zijn kant te krijgen, heeft het Westen misschien wel precies het tegenovergestelde bereikt, namelijk een nog grotere toenadering tot Rusland en China. China heeft zich als grootste handelspartner stevig verankerd op het continent, maar ook Rusland breidt zijn betrekkingen op economisch en politiek niveau uit. Met het idee van een multipolaire wereld bieden beide grootmachten Afrika een aantrekkelijker perspectief dan het Westen tot nu toe heeft gedaan. In relatie tot het verleden zijn beide grootmachten ook onbelast.

Of de Afrikaanse landen hun ongebonden positie in de toekomst zullen kunnen handhaven of zelfs consolideren, valt af te wachten

In principe streven de Afrikaanse staten naar een ongebonden positie. Daarom is volgens Snider de neutrale houding in het Oekraïneconflict zo belangrijk, vooral ter “ondersteuning van een multipolaire wereld”. Bovendien zijn veel staten nog steeds afhankelijk van westerse handelspartners en investeerders. Er komen echter steeds meer Afrikaanse regeringen met zelfvertrouwen. Lissouba zegt dat het Westen moet begrijpen dat “ontwikkelingslanden niet blind zijn voor de vele tegenstrijdigheden in retoriek en praktijk die kenmerkend zijn voor de wereld zoals wij die kennen“.

In die zin hebben de dubbele standaarden van het Westen en de druk om actie te ondernemen tegen Rusland misschien niet alleen de relaties van Afrika met China en Rusland geïntensiveerd, maar ook een proces in gang gezet waarbij Afrika zich losmaakt van het Westen. Zuid-Afrika lijkt een leidende rol te spelen in dit proces: als technologisch meest ontwikkeld land en op twee na grootste economie van het continent, als eerste BRICS-lid, als belangrijkste handelspartner van China in Afrika en als oude partner van Rusland. Bovendien gaan deze nauwe banden van de huidige regeringspartij ANC met Rusland en China terug tot het midden van de vorige eeuw.

Als de vertegenwoordiger voor Afrika heeft Zuid-Afrika tot nu toe gefungeerd als contactpersoon en rolmodel voor veel Afrikaanse landen – een positie die waarschijnlijk zal veranderen met de toetreding van Egypte en een mogelijke toekomstige toetreding van Nigeria tot de BRICS.

Of de Afrikaanse landen hun ongebonden positie in de toekomst zullen kunnen handhaven of zelfs consolideren, valt af te wachten. De verwijzing naar het gevaar dat Afrika van de vroegere overheersende structuur van het Westen in een nieuwe stelsel van China of Rusland zou kunnen vallen, is gerechtvaardigd. Deze twee grootmachten streven immers, net als de VS en Europa, hun eigen economische en politieke belangen na en gedragen zich niet als onbaatzuchtige weldoeners. Het is daarom een open vraag hoe het ingezette emancipatieproces van de Afrikaanse staten zal worden voortgezet en of Afrika erin zal slagen zijn eigen onafhankelijke weg te gaan.

Het originele artikel “Afrika zwischen West und Ost“ vind je terug op Multipolar. De vertaling werd verzorgd door Francis J.

De standpunten in dit artikel zijn uitsluitend die van de auteur en kunnen al dan niet een weergave zijn van de standpunten van Plutopia.be