Voor zijn tijd, nu 230 jaar geleden, was de Poolse grondwet een opmerkelijk document. Het was de belichaming van alles wat verlicht en progressief was in het Pools-Litouwse Gemenebest, Polen en Litouwen vormden toen nog één staat. De grondwet trachtte een meer egalitaire en democratische constitutionele monarchie te creëren. Politieke gelijkheid tussen stadsmensen en de adel werd de norm en de boeren werden onder de bescherming van de regering geplaatst. Daarmee konden de ergste misbruiken van het lijfeigenschap verzacht worden.
De rijke elite, de lokale en de Russische adel in het bijzonder, vonden die grondwet een provocatie. Met de steun van de Confederatie van Targowica, een kliek van Poolse en Litouwse magnaten die zich verzetten tegen het verlies van hun invloed en de nieuwe grondwet, viel de Russische tsarina Catharina de Grote Polen binnen. De regering van Polen verloor de oorlog, de nieuwe grondwet werd geannuleerd en uiteindelijk werd in 1795, de buit, het Pools-Litouwse Koninkrijk, verdeeld tussen Pruisen, Oostenrijk en Rusland.
De symboliek en de realiteit
De inhoud en de ambities van die iconische grondwet sluiten slecht aan bij wat er vandaag in Polen aan de hand is maar ze bleef sindsdien wel een symbool in de strijd om de Poolse soevereiniteit. Wet en Rechtvaardigheid (PiS), de regerende partij in Polen vond daarom dat 3 mei 2021, de 230ste verjaardag van die iconische grondwet een goede gelegenheid was om het land nog eens in de schijnwerpers te plaatsen. President Andrzej Duda nodigde zijn collega’s, de presidenten van Oekraïne en de Baltische staten uit om het, ondanks coronatijden, met veel pracht en praal opgeluisterde evenement mee te komen vieren.
De realiteit is echter dat sinds de verkiezingen van 2015 de PiS probeert de onafhankelijkheid van het Grondwettelijk Hof te fnuiken. Rechters werden door andere door het PiS zelf uitgekozen nieuwe rechters vervangen en nieuwe wetten die de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht ondermijnen werden ingediend. De tuchtkamer van het Hooggerechtshof is zodanig gepolitiseerd dat sommige rechters er geschorst zijn.
De luis in de pels
Sinds maanden is er een intens debat gaande over wie Adam Bodnar, de Poolse ombudsman, moet vervangen. Bodnar, een consequente verdediger van de mensenrechten, kwam herhaaldelijk in botsing met de PiS-regering. Zijn tussenkomst vorige maand zorgde ervoor dat de overname van de mediagroep Polska Press – eigendom van Verlagsgruppe Passau en uitgever van 20 toonaangevende regionale kranten, 120 weekbladen en 500 websites – door het staatsoliebedrijf Orlen, waarvan de baas een medestander van de PiS is, door een rechtbank opgeschort werd. Bodnar is ook de man die ervoor zorgde dat sommige door de regering opgelegde vrijheidsbeperkingen – om “de verspreiding van het corononavirus tegen te gaan” – onwettig werden verklaard en dat anti-LGBT-resoluties door de rechtbank vernietigd werden. Kortom, Adam Bodnar is een vervelende luis in de pels.
Een luis die trouwens ook niet te spreken is over de Europese Commissie. Hoewel die Polen en Hongarije met financiële sancties heeft bedreigd, vind hij dat Brussel treuzelt als het gaat om de bescherming van de rechtsstaat.
In het afgelopen jaar alleen al, heeft de Poolse regering wetten voorgesteld om abortus volledig te verbieden en seksuele voorlichting van jongeren strafbaar te stellen. Daarnaast treedt de politie hardhandig op tegen vreedzame LGBT-activisten. In juli 2020 dreigde de Poolse minister van Justitie Zbigniew Ziobro ermee dat het land zich zal terugtrekken uit de Istanbul-conventie, een Europees verdrag dat geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld wil voorkomen en bestrijden.
En hoewel de Commissie in 2017 artikel 7, het EU-mechanisme om regeringen aan te pakken die de kernwaarden van de EU schenden, activeerde en in september 2020 haar “bezorgdheid over de onafhankelijkheid en legitimiteit van het Constitutioneel Hof” uitte, heeft ze tot nog toe in de praktijk weinig gedaan.
Presidentsverkiezingen en de pers
Waarnemers van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) vonden dat de presidentsverkiezingen van 2020 goed waren georganiseerd en dat kandidaten over het algemeen vrij campagne konden voeren. Ze merkten echter ook op dat de verkiezingscampagne “werd gekenmerkt door onverdraagzame retoriek en een openbare omroep die tekortschoot in zijn plicht om evenwichtige en onpartijdige berichtgeving aan te bieden.” Een jaar eerder, in 2019 bij de parlementsverkiezingen, waarschuwden OVSE-waarnemers ook al dat de vooringenomenheid van de zender de eerlijkheid van de parlementsverkiezingen had ondermijnd.
In 2015 toen de PiS aan de macht kwam was de hervorming van de publieke media tot zogenaamde “nationale” staatsmedia één van de eerste taken die aangepakt werd. De PiS heeft herhaaldelijk haar ambities benadrukt om mediabedrijven in buitenlandse handen te “herpoloniseren”. Vandaar de controverse over de overname van Polska Press door het staatsoliebedrijf Orlen, waarin de Poolse staat een belang van 27,5% heeft.
De onafhankelijke “Nationale Raad voor Radio-Televisie” werd afgeschaft en vervangen door een vijfkoppige “Nationale mediaraad”, waarvan 3 leden benoemd zijn door de regeringspartij en twee leden , op voorstel van de oppositie, door de president worden benoemd. Die instelling houdt zich sindsdien vooral bezig met factiegevechten binnen het regeringskamp bij benoemingen in de media. Voor de PiS is de belangrijkste taak van de publieke media, steun verlenen aan de regering. Kritische oppositiepartijen, organisaties en individuen mogen wat hen betreft dan weer rechtstreeks aangevallen en met minachting behandeld worden.
TVP, het belangrijkste staatstelevisiestation van Polen, is zo’n propagandazender van PiS. Reporters Without Borders noemde de zender de “spreekbuis van de overheidspropaganda”.
Zo schilderde de zender tijdens de campagne voor de presidentsverkiezingen Rafał Trzaskowski, de burgemeester van Warschau en de belangrijkste oppositiekandidaat voor het presidentschap, af als een pion voor een “machtige buitenlandse lobby” met banden met George Soros en de Bilderberg-groep. Trzaskowski was ook, nog steeds volgens de zender, verantwoordelijk voor de moslimmigratie naar Europa. In juni 2020 beweerde TVP dat Spanje onder “het dictaat van de LGBT-ideologie” leefde en dat Polen hetzelfde lot wachtte als Trzaskowski tot president werd verkozen.
Leugens hebben korte benen
De schrijver John Irving zei ooit: “De leugen is natuurlijk interessanter.” Als je nepnieuws verkoopt kan je maar beter veel nepnieuws verkopen, lijkt het motto van TVP te zijn. “De geldstroom die van de staatsbegroting naar de zakken van Poolse gezinnen vloeit, zal opdrogen als Trzaskowski, na een mogelijke overwinning bij de presidentsverkiezingen, probeert te voldoen aan de joodse eisen”, vertelde een verslaggever van TVP. Daarmee suggereerde de zender dat Trzaskowski Polen van “200 miljard zloty” (ongeveer 44 miljoen euro) wilde ‘beroven’ om als restitutie aan de joden te betalen.
Die laatste bewering bracht het American Jewish Committee (ACJ) ertoe een klacht in te dienen bij de Poolse Media Ethics Council (REM), een onafhankelijk orgaan dat is opgericht door de Association of Polish Journalists. De REM accepteerde de klacht en noemde de uitzendingen van TVP “antisemitisch en haat tegen minderheden aanwakkeren.”
Het Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) is een aan de staat gelieerd peilingbureau dat permanent onderzoek doet over allerlei thema’s. Uit een op 11 mei gepubliceerd rapport van het CBOS blijkt dat de negatieve mening (44%) tegenover de Poolse openbare omroep TVP zijn hoogste peil ooit bereikt heeft en voor het eerst de positieve meningen (40%) overtreft. Vóór de rechts-conservatieve PiS in 2015 aan de macht kwam en invloed begon uit te oefenen op de publieke media liepen de positieve meningen op tot boven de 80%.
Een vloedgolf aan beroerde rapporten
De onaangename rapporten stapelen zich tegenwoordig de één na de ander op voor de Poolse regering.
Varieties of Democracy
Het eerste recent gepubliceerde rapport kwam er op 10 maart van Varieties of Democracy. Het V-Dem Instituteis een in 2014 opgericht onafhankelijk onderzoeksinstituut dat gefinancierd wordt door onder andere diverse universiteiten, overheidsorganisaties en andere instellingen. De zetel van het project is gebaseerd op de afdeling politieke wetenschappen van de Universiteit van Göteborg in Zweden. Het meet volgens een eigen index samengesteld door academici en andere experts de mate van democratie in de hele wereld. Om preciezer te zijn in 202 verschillende landen.
Polen is volgens het rapport, ‘Autocratization Turns Viral’, het afgelopen decennium verder richting autocratie gegaan dan enig ander land ter wereld. Polen zakte naar de 63e plaats. Dat is net boven Ecuador, de Salomonseilanden en Botswana, en direct onder Bulgarije, Lesotho en Mongolië. Van de lidstaten van de Europese Unie staat alleen Hongarije (89e) lager. Polen heeft wel de dubieuze eerste positie van Hongarije overgenomen in de top tien van “de grote autocratiseerders” (landen waarvan de score de afgelopen tien jaar het meest is gedaald) met een daling van 34 procentpunten” sinds 2010. “Het grootste deel van [de achteruitgang van Polen] heeft plaatsgevonden sinds 2015”, merkt V-Dem nog op. Niet zeer toevallig kwal in 2015 de rechrs-conservatieve partij Wet en Rechtvaardigheid (PiS) weer aan de macht.
Reporters Without Borders
“Reporters Without Borders” publiceerdeop 20 april zijn jaarlijkse internationale ranglijst over persvrijheid. In 2015 nam Polen daarop de 18de plaats in. Nu is het gezakt naar de 64de plaats. 46 plaatsen lager op vijf jaar tijd.
Freedon House
Een goede week later, op 28 april, publiceerde Freedom House dan zijn jaarlijkse Nations in Transit- rapport. De organisatie merkt daarin op dat Polen niet langer een volwaardige democratie is. Het land registreerde volgens Freedom House, de grootste recente daling in democratie van 29 landen in de regio: “Twee landen, Polen en Hongarije, vallen op door hun ongeëvenaarde democratische achteruitgang in het afgelopen decennium”, maar ook “de achteruitgang van Polen in de afgelopen vijf jaar is sterker geweest dan die van Hongarije”.
Een probleem voor Polen is dat Freedom House een in de VS gevestigde organisaties is die voor meer dan 85% gefinancierd wordt door de Amerikaanse overheid. Het wordt door veel critici als een organisatie met “een voorkeur voor Amerikaanse belangen” en door onderzoekjournalist Robert Parry een “instrument gemanipuleerd door de CIA” genoemd. Sinds Biden president is geworden zijn de relaties tussen Polen en de VS enigszins veranderd. Trump probeerde in te spelen op de spanningen tussen de EU-lidstaten – en Polen was daarbij een bijzonder nuttige partner. Voor Biden is de EU de nuttige partner en Polen zal zich daaraan moeten aanpassen.
Een signaal voor Polen kan zijn dat het op de viering ter ere van de Grondwet een formeel bericht van de VS ontving. Staatssecretaris voor Buitenlandse Zaken Anthony Blinken die op dat ogenblik nochtans in Europa was kwam niet langs op de festiviteiten voor die historische grondwet.
Alliance of Democracies Foundation
De Alliance of Democracies Foundation (AoD) is een ngo die in 2017 is opgericht door Anders Fogh Rasmussen, de voormalige secretaris-generaal van de NAVO en voormalig premier van Denemarken. Volgens een studie, op 5 mei 2021 gepubliceerd door de AoD, denkt minder dan een derde (31%) van de Polen dat hun land democratisch is. Daarmee behoort Polen volgens AoD, samen met Hongarije, Nigeria, Oekraïne en Venezuela, bij de landen “die het minst voldoen aan de democratische verwachtingen van hun burgers.”
Het Hof van Justitie van de Europese Unie
De Poolse reorganisatie van de rechterlijke macht kreeg donderdag (6 mei) een nieuwe klap toegediend van de EU-rechtbank, over de omstreden nieuwe tuchtregeling voor rechters. De procureur-generaal Evgeni Tanchev van het Europees Hof van Justitie) zei in zijn conclusie dat de twee recent benoemde rechters van het Hooggerechtshof niet onpartijdig en onafhankelijk zijn, en dat de EU-wetgeving werd geschonden. De rechtbank is niet verplicht de conclusie van de procureur-generaal te volgen, het is dus wachten op de definitieve uitspraak maar de toon is gezet.
Rainbow Europe Map
De reeks slechte rapporten werd eergisteren 17 mei (voorlopig?) afgesloten met de jaarlijkse “Rainbow Europe Map” van ILGA-Europe, een internationale niet-gouvernementele koepelorganisatie van meer dan 600 organisaties (waaronder meer dan 30 Belgische en 40 Nederlandse) uit 54 landen in Europa en Centraal-Azië. De index houdt rekening met zowel de juridische situatie van LGBT-mensen als het ‘sociale klimaat’ waarmee ze worden geconfronteerd. In de vorige versie van de index zakte Polen onder Letland naar de laagste plaats in de EU. Dit jaar is de score van Polen nog verder gedaald, van 16% naar 13%, hoewel het 42ste blijft van de 49 Europese landen in totaal. Alleen niet-EU-landen zoals Wit-Rusland (12%), Rusland (10%) en Turkije ( 4%) scoren lager. De ranglijst wordt aangevoerd door Malta (94%), België (74%) en Luxemburg (72%).
ILGA-Europe schrijft dat “de haatcampagne tegen de LGBT-gemeenschap” is voortgezet en dat het een centraal thema werd bij de presidentsverkiezingen van vorig jaar, toen de zittende president Andrzej Duda LGBT veroordeelde als een ‘ideologie van het kwaad’ . Hij beloofde ‘kinderen ertegen te beschermen’ en een grondwetswijziging te zullen invoeren die adoptie door paren van hetzelfde geslacht verbiedt. PiS, die de kandidatuur van Duda steunde, presenteerde de verkiezing als een “keuze tussen het wit-rode Polen” van Duda, een verwijzing naar de nationale kleuren, “en een regenboog Polen”, omdat Rafał Trzaskowski, de belangrijkste oppositiekandidaat LGBT-rechten steunde.
Het tandenloze Europa
De Poolse media en het maatschappelijk middenveld verzetten zich hevig tegen de autocraten in Warschau maar ze hebben hulp nodig. In de eerste plaats van de EU, die altijd maar praat over democratie en mensenrechten in de wereld en altijd klaar staat om in het zog van de VS sancties op te leggen aan landen als Rusland, Iran, China,en dies meer. Als het aankomt op het verdedigen van democratie binnen haar eigen lidstaten overheerst de schroom. In december 2016, vijf jaar geleden, was er voor het eerst sprake om sancties op te leggen aan Polen. De Europese Commissie zette in december 2017 de artikel 7 tuchtprocedure van de EU tegen Polen in gang omdat er een “duidelijk risico was op een ernstige schending van de kernwaarden van het blok”. In 2018 gaf het Europees Parlement zijn steun aan de Commissie. Drie jaar later heeft de zaak niet veel vooruitgang geboekt. Elke actie om Polen zijn stemrecht te ontnemen vereist immers een unanieme stemming van de andere lidstaten. Er is bijzonder weinig kans dat het Hongarije van Viktor Orbán hieraan zal willen meewerken.
Polen (en Hongarije) mogen, net als alle andere EU-landen, rekenen op miljarden euro’s uit het herstelfonds voor de post-corona periode en uit de budgetten van de nieuwe EU-begroting. De voorwaarden zullen waarschijnlijk eens te meer minimaal zijn.
